NEVEIRAS DE FIXÓ (MILLARADA)

Esta é un dos exemplos que aínda quedan das antigas fábricas de xeo que, no territorio municipal de Forcarei, pertencían ó mosteiro de Aciveiro, o Cabido de Santiago e a algún particular autorizado. Tamén se coñecen, tanto en Forcarei coma noutros lugares onde existían estes enxeños, como Neveiros. Constituíron unha das fontes máis saneadas de ingresos do cenobio aciveirense. Situábanse en zonas umbrías da Serra do Candán e doutros montes da comarca. Todos os mosteiros do Císter posuían neveiras, polo menos para o seu consumo. No caso de Aciveiro había un frecuente uso comercial que chegaba mesmo á Casa Real e que ocupaba a bastantes veciños da contorna nesta actividade de produción e transporte, non só ata as capitais provinciais do país galego senón ata a meseta. Segundo Rodríguez Fraiz, debido á falta de documentos non podemos fixar con exactitude nin o momento no que foron construídas nin o número exacto delas. Sábese que no ano 1682 tiña dúas neveiras da súa propiedade, pois así consta no Tumbo Grande.                                     Existían neveiras en Súapica, Fixó de Millarada, Fixó de Pardesoa e Lamasgalán. O caso das neveiras non é, nin moito menos, un caso illado no tempo nin no espazo, pois sábese que xa o home prehistórico amoreaba a carne procedente da caza en covas de xeo, do que se deduce que coñecía xa as propiedades do frío na conservación dos alimentos. Gregos e romanos aproveitaban tamén a neve das montañas amoreándoa nunhas foxas forradas de palla e ramas e cubertas con herba seca. Pero os que tiñan un método sorprendentemente similar ós que na nosa terra se utilizaba no Antigo Réxime foron, curiosamente, os chinos, que extraían os bloques acumulados durante o inverno e os envolvían en palla e forraxe para utilizalos, despois, no verán. O uso da neve estendeuse, deste xeito, polo mundo adiante para prolongar a vida da comida e enfriar a bebida, e popularizáronse os chamados pozos de xeo, unha especie de cavidades escuras e profundas onde se gardaba. Nos países fríos acostumaban a colleitar o xeo que se formaba durante os meses máis duros en lagos e encoros, e almacenábase en lugares apropiados ata o verán, cando se trasladaba para a súa venda en lugares de climas máis cálidos. En América, a recolleita comercial do xeo iniciouse a comezos do século XIX e, malia que é unha práctica que aínda segue vixente nalgunhas localidades, comezou a declinar a comezos do XX polo temor de que a auga do xeo así conservado contaminara os alimentos. Segundo Camilo Fernández Cortizo, o período en que máis se incrementa a produción das neveiras dáse a partir da segunda metade do século XVI, aventurando a posibilidade dunha relación cun cambio climático –en concreto a coñecida como pequena idade glacial–. Xérase unha actividade comercial sobre a produción de xeo que ten como clientes principais o clero, os nobres e os altos funcionarios. A explotación das neveiras requiría unha previa preparacion, que abranguía os reparos necesarios das neveiras, a limpeza dos pozos e do alpendre, a compra de palla, etc. Coas primeiras nevaradas iniciábase o “encerro” da neve despois de ter sido convocados os “colleiteiros”, que eran gratificados con cartos e con unha ou máis libras de tabaco. Carréxase a palla que se ía utilizar como illante, e tamén a leña para se quentar durante os labores de encerro, que durarían ó redor dunha semana. A xente que se recrutaba procedía na súa meirande parte das parroquias próximas (Millarada, Dúas Igrexas, Madanela, Ventoxo e Forcarei). Cifra Camilo Fernández Cortizo en 167 a media anual de traballadores que movía a produción de neve. O período de encerro da neve soía ir de primeiros de febreiro a comezos de xuño. Despois había que cortala, pois loxicamente endurecera, e extraela do pozo mediante unna polea. Logo era cargada en cabalerías ou en carros para ser levada ó seu punto de destino. Para protexer a mercancía e paliar a perda utilizábanse mantas de la, peles e palla. Con todo, as mermas eran importantes, dependendo das distancias e das condicións climatolóxicas. Soían significar entre o trinta e o cincuenta por cento do total. Para o ano 1633 temos datos indicativos de que a colleita de neve lle supuxo ó Cabido de Santiago 2.002 reais, dos cales 705 foron para pagar os portes. Os prezos da libra de neve en Santiago de Compostela pasaron de seis reais no ano 1619 a 14 no ano 1772. A nosa zona, Terra de Montes, pasa por ser a mediados do século XVIII a de maior concentración de neveiras de Galicia. A produción é avaliada a mediados do século XVIII en 1.387 cargas, das que 650 pertencerían ós dous pozos propiedade do Cabido de Santiago, 450 ó pozo do mosteiro de Aciveiro, 37 ó do mosteiro de San Martiño Pinario, 150 ó do colexio dos Xesuítas e 100 ó do particular don Gaspar Mosquera. No tema da orixes, especúlase que os pozos do mosteiro de Aciveiro serían de construción medieval, así como outros serían de factura posterior. O desinterese por seguir coa produción de neve, debido ás considerables perdas ocasionadas por distintos factores (decadencia do consumo, condicións climatolóxicas, etc) comeza a finais do século XVIII.